1945 - 1946

Niewiele wiemy o wojennych losach Stawowia poza tym, że do marca (?) 1945 roku był tu dom dla rekonwalescentów Szpitala Mariackiego w Gdańsku, a od kwietnia 1945 roku miała tu swoją siedzibę komendantura wojsk sowieckich. Wg relacji sopocian, mieszkających w tym czasie w rejonie ulicy Smolnej, 25 marca na Stawowiu miała miejsce krótka bitwa pomiędzy czołgami niemieckimi a stacjonującym tu wojskiem sowieckim. Z zamieszczonej w Internecie historii 503. Ciężkiego Oddziału/Batalionu Pancernego SS (schwere SS-Panzer-Abteilung 103/503) pod komendą Sturmbannführera Herziga wiemy, że przed 26 lutego 1945 roku transportem kolejowym przeniesiono go wraz z 4. Dywizją Pancerną Grenadierów Policji SS, na południe od Gdańska, w rejon Tczewa. Z kroniki Oddziału wynika, że walczył on w okolicach Gdańska w następujących miejscowościach: Dirschau (Tczew), Pelpun (Pelplin), Ramhau, Schönberg (Szymbark), Gotenhafen (Gdynia), Zoppot (Sopot), Oliva (Oliwa), Brösen (Brzeźno), Gnieschau (Gniszewo), Bastenhagen (Bysewo), Westernplatte, Danzig (Gdańsk) i Wald Bohnsack (Sobieszewo). Polegli żołnierze zostali pochowani w parku koło Bramy Oliwskiej. 25 marca nastąpił pierwszy atak bombowy na Gdańsk, a dwa Tygrysy pod dowództwem Brommanna i oficera informacyjnego Obersturmführera Königa ruszyły na zwiady w kierunku zajętego przez wroga Sopotu (opis pochodzi z kroniki Batalionu). Czołgi zajęły stanowiska na granicy miasta, w Oliwie, ukierunkowane na Sopot. Doszło do kilkunastominutowej ostrej potyczki pomiędzy owymi Tygrysami a zaskoczonymi zupełnie żołnierzami rosyjskimi, stacjonującymi na Stawowiu. 26 marca wspomniane Tygrysy (zdjęcie z prawej) odparły wiele ataków nieprzyjaciela, między innymi przez ostrzał 6 czołgów Josef Stalin (zdjęcie z lewej). Do boju użyto także zdobytego przez 190 Szturmowo-Obronną Brygadę czołgu Josef Stalin. Po swoim wypadzie został on później zatopiony w stoczni. Wieczorem w pobliżu pałacu w Oliwie nastąpiło przejście oddziału do stanu gotowości bojowej. Tego samego wieczora ostatnie 4 Tygrysy przeniosły się do majątku Weishof na południowy wschód od Oliwy. 27 marca 1945 walki toczyły się już między Westerplatte a Heubude (Stogami).

Pisząc o powojennej historii Stawowia natrafiłyśmy na kilkunastomiesięczny okres, o którym praktycznie brakowało informacji. Pierwszej wskazówki o tuż powojennych losach Stawowia udzielili wychowankowie Państwowego Domu Dziecka nr 5, wspominający rosyjskie napisy na ścianach pałacu. Idąc tym tropem w książce Wojciecha Fułka oraz Romana Stinzinga-Wojnarowskiego, pt „Kurort w cieniu PRL-u Sopot 1945 -1989” na stronie 22 znalazłyśmy zdanie:

„Pierwszy polityczny wiec odbył się w Gdańsku już 8 kwietnia 1945 roku z udziałem Bolesława Bieruta, pełniącego wówczas funkcję Przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej.”

I dalej, na tej samej stronie:

„Ale podczas tej pierwszej powojennej wizyty [Bierut] przede wszystkim odwiedził oczywiście komendanturę wojsk Armii Czerwonej, która po zajęciu miasta ulokowała się w otoczonym pięknym parkiem i ogrodem dawnym pałacyku Behrenda na Stawowiu. Wojskowi komisarze urzędowali tam przez kolejne dwa miesiące, a później opuszczony budynek pałacowy polskie władze miasta przeznaczyły na pogotowie opiekuńcze dla dzieci uwolnionych z obozów hitlerowskich i wojennych sierot.”